www.yilmazyapim.tr.gg
KELİME GRUPLARI
İsim tamlamaları
Her isim anlamca eksiktir. Mesela “bahçe” kelimesi bir isimdir ve bu “bahçe”nin kime ait olduğu, ne bahçesi olduğu gibi bilgiler “bahçe” kelimesinin içinde yoktur. İşte bu eksiklikten dolayı bazen ismin anlamını bir başka isim tamamlar. Elma bahçesi, çiçek bahçesi, Orhan’ın bahçesi gibi gruplar oluşur. Bir ismin bir başka ismi böyle tamamlamasına “isim tamlaması” adı verilir.
Tamlayan nedir? Tamlanan nedir?
Tamlamanın ilk unsuruna tamlayan, ikincisine tamlanan denir.
Telefonun sesi
1 2
tamlayan tamlanan
İsim tamlamalarını anlayabilmek için iyelik eklerini bilmek gerekir.
İlgi ve iyelik ekleri nedir?
İlgi (Tamlayan) Ekleri:
İsmi başka bir kelimeye bağlayan eklerdir. İsim tamlamasının tamlayanında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
İyelik (Tamlanan) Ekleri:
İsmin sonuna gelerek varlığın sahibini bildiren eklerdir. İsim tamlamasının tamlananında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
İsim Tamlaması
Belirtisiz isim tamlaması
Birinci unsurun eksiz olduğu, ikincinin ek aldığı tamlamalardır.
• Kitap kapağı
• Yol kenarı
• Ayakkabı burnu
• Konuk giysileri
Belirtili isim tamlaması
İki unsurun da ek aldığı tamlamalardır.
– kitabın kapağı
– yolun kenarı
– ayakkabının burnu
– konukların giysileri
Takısız isim tamlaması
İki unsurun da ek almadığı isim tamlamalarıdır. Birincisi ikincinin hammaddesini ya da neye benzediğini bildirir.
– kağıt tabak
– cam kavanoz
– demir parmaklık
– yün kazak
– ölü deniz
– yılan yol
– aslan asker
– kraliçe arı
Zincirleme isim tamlaması
Ya tamlayanın ya tamlananın ya da her ikisinin bir isim tamlaması olduğu durumlara denir.
– Bilgisayar satıcılarının çantaları
– Gömleğimin kol düğmeleri
– Türkiye’nin turizm gelirlerinin toplamınınfaizi…
İsim Tamlamalarının Özellikleri
Tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girebilir.
– Yemeğin nefis kokusu
– Ülkemizin değişik sebeplerle bir türlü toplanamayan, toplandığında gayri safi milli hâsılayı yükseltecek olan vergileri…
Tamlayan da tamlanan da sıfat alabilir.
– Yüksek dağların kokulu çiçekleri…
– Zirvelerden kopup gelen rüzgârın bedenimi buz gibi yapan soğuğu…
Tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
– Bulutları dağıldı artık dağların.
– Şimdilerde saçları iyice ağarmış benim biricikbabacığımın.
Zamirlerle isim tamlaması kurulur.
– Kimin nesi kaybolmuş.
– Bunların çoğu kayıp.
İsim ve zamir dışında başka kelimelerle isim tamlaması kurulmaz.
– Çocuğun anlayacağını biliyorduk.
– Senin gibisini görmedim
-den hal eki tamlayan eki yerine kullanıldığında da tamlama isim tamlamasıdır.
– Arkadaşlarından bazısı başarılı değil.
– Dükkânlardan üçü daha açılmamış.
Bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabilir.
– Sabahleyin büronun halısını, paspasını, camlarını yıkadık.
Birden fazla tamlayan bir tamlananı tamamlayabilir.
– Ali’nin, Cem’in, Musa’nın notları eşit.
Cümlede “sadece tamlanan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlanan”a “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” denir.
– Yolculukta çantası kaybolmuş.
– Bana defterini verdi.
Cümlede “sadece tamlayan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlayan”a “tamlananı düşmüş isim tamlaması” denir.
– Bu üç daire ablamındır.
– Bu üç daire ablamın dairesidir.
– Kitap Tarık’ın.
– Kitap Tarık’ın kitabı.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat görevinde kullanılabilir.
– Su yeşili gömleğini giymişti.
– Göğü ateş rengi bulutlar kapladı.
– Bu, acemi işi bir resim.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat tarafından nitelenebilir.
– Etkileyici çam kokuları arasında ilerliyoruz.
– Eski devlet bakanı…
Sıfat Tamlaması
Bir sıfatın, ismin anlamını tamamladığı durumlara sıfat tamlaması denir.
• Mavi gömlek
• Küçük dereler
• Yeşil elmalar kızardı, olgunlaştı.
• Fuara birçok işadamı katıldı.
Sıfat tamlamaları anlam ve yapı bakımlarından isim tamlamasından farklıdır. Birinci fark tamlayandadır. İsim tamlamasında tamlayan isimdir, sıfat tamlamasında ise sıfattır. Sıfat tamlamasının tamlayanı özellik bildirir. İsmi, renk, koku, biçim, büyüklük, nitelik, sayı gibi yönlerden tamamlar.
Sıfat Tamlamalarının Özellikleri
• Adlaşmış sıfatlar, sıfat tamlaması sayılmaz. Aşağıdaki cümlede “yeşiller” ve “maviler” kelimeleri adlaşmış sıfattır ve sıfat tamlaması değildir.
Tatbikatta yeşiller mavileri yendi.
Unvan grubu
Kişilerin mesleklerini, makamlarını, akrabalık ilişkilerini, lakaplarını, onlara duyulan saygıyı belirten sıfatlara unvan denir. Unvanlar insan isimlerini niteler. Bazen isimden önce, bazen sonra gelir:
• İsmet Bey, Teğmen Kasım, Ali Amca, Hasan Paşa, Ahmet Reis, Doktor Okan, Ayşe Hanım, ÇolakSalih, Mustafa Öğretmen...
Unvan bildiren kelimeler bazen isim göreviyle kullanılır:
• Paşa buraya gelecekmiş.
• Bunu doktor söyledi.
Edat (ilgeç) grubu
Edatlar cümleye çeşitli anlamlar katan sözcüklerdir. Görevleri anlam grubu oluşturmaktır. Kendilerinin tam bir anlamı yoktur ama cümleye anlam katar. Başlıca edatlar şunlardır: İçin, kadar, gibi, üzere, bir, dolayı, değil, -e göre, -e doğru, -e rağmen, -e karşı, -den başka, -den beri, -den yana, -den sonra, sadece, ile…
Bir kelimenin edat olup olmadığını ve edatın cümleye hangi anlamları kattığını bilebilmek gerekir.
• İçin:
Hastalandığı için iki gündür gelmiyor. (neden)
• Kadar:
Bu kadar başarılı birini hiç görmedim (karşılaştırma)
• Gibi:
Rüya gibi bir yazdı. (benzetme) ( sıfat yapmış)
• Üzere:
Kitabı geri vermek üzere aldı. (koşul)
• -e göre:
Babama göre, öğretmen olmalıymışım. (görüş)
• -e doğru:
Akşama doğru size geliriz. (zaman)
Dikkat!
• Sonunda doğru adrese geldik. (sıfat)
• Tahtaya bir doğru çizdi. (isim)
• O her zaman doğru konuşur. (zarf)
• Bana doğru bağırdı. (edat)
• Bana doğru söyle, yalan konuşma. (zarf)
Bağlaçlı grup
• Bağlaç; sözcükleri, söz öbeklerini ve cümleleri bağlayan sözcüklerdir. Kendilerinin tam bir anlamı yoktur. Edatlar grup oluşturduğu halde bağlaçlar grup oluşturmaz. Onun için “bağlaç grubu” yoktur “bağlaçlı grup” vardır.
• Fakat, ama, ve, veya, ya da, de, ki, ne var ki, öyleyse, oysa, çünkü, nitekim, hem…hem, ne…. ne, ya…. ya…
• Bağlaçlar asıl görevlerinin yanında ek görevler de edinir. Hatta öyle olur ki bağlacın ek görevi bağlama görevinin önüne geçebilir. Aşağıda bunun birçok örneğini göreceksiniz.
• Fakat:
Yıllar geçti; fakat sizi hiç unutmadım. (ekleme bilgi)
Ve: Genelde cümleye değişik anlamlar katmaz. Sadece bağlama görevi yapar. Bu durumda neleri bağladığı önemlidir.
Ben ve sen ayrılmaz bir bütünüz. (zamirleri bağlamış)
Köyünü ve annesini çok özlemiş. (nesneleri bağlamış)
• Ama:
Bizimle gelebilirsin; ama yaramazlık yapmak yok. (koşul)
• De:
Dostlarını aradı da bulamadı. (cümleleri bağlamış)
• Ki:
Gül ki yüzünde güller açsın. (koşul)
• Ne…ne:
Yanında ne kalemi var ne defteri. (nesneleri bağlamış)
Dikkat!
• Yalnız, Ancak;
• “Sadece” anlamında olursa edattır.
• Biz yalnız senin sözlerine inanırız.
• Bu soruları ancak sen çözersin.
• “Fakat” anlamında olursa bağlaçtır.
• Onu gördüm ancak beğenmedim.
• Konuyu anladım yalnız soruları çözemedim. İle;
• “ve” anlamındaysa bağlaç değilse edattır.
• Çocuklar bizi çiçeklerle karşıladı.
• Sinekli Bakkal’la Tatarcık romanını okudum.
Ünlem grubu
Bunlar, bir ünlemle bir ismin oluşturduğu gruplardır.
• Yahu birader!
• Aman Tanrım, sen beni koru!
• Vah dostum vah!
• A hanım tuhaf laf ediyon.
Peyami Safa
• Ay oğlan, ay adamım!
İkileme grubu
Anlatıma akıcılık katmak, anlamı pekiştirip güçlendirmek, zenginleştirmek, çekici kılmak ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için iki kelimenin birlikte kullanılmasına ikileme grubu denir.
• Gün yavaş yavaş ağarıyor.
• Hastanın durumu pek iyi değil, şöyle böyle…
İkilemeler aşağıdaki gibi değişik şekilde yapılabilir
• Aynı kelimenin tekrarıyla yapılır.
Buzdolabındaki meyveleri soğuk soğuk yediler.
• Karşıt anlamlı kelimelerle yapılır.
Bazıları ileri geri konuşuyor.
• Yakın anlamlı kelimelerle yapılır.
Nişan törenine hısım akraba herkes geldi. Anlamsız kelimelerle yapılır.
• Biri anlamlı olan iki kelimeyle yapılır.
Havuzun dibine çer çöp birikmiş.
• Yansımalarla yapılır.
Sen horul horul uyuyunca ben uykusuz kaldım.
• Bir sözcüğe “m” sesi eklenerek yapılır.
Kalem malem getirmedim.
UYARI
İkilemelerde sözcükler ayrı ayrı yazılır, bitiştirilmez. Aralarına noktalama işareti konmaz. Fakat ikileme bir nesneye ad olmuşsa kelimeleri bitişik yazılmalıdır.
• Yeni gömleğe, düğme yerine çıtçıt diktik.
• Civciv, annesinin yanından ayrılmıyor.
• Saatlerdir dırdırla kafamızı şişirdi.
Aitlik Grubu : Aitlik eki olan “-ki”nin oluşturduğu sözcük grubuna aitlik grubu denir.
toplum içindeki kötülükler
aitlik grubu
bugünkü çocuklar
en başarılı öğrencininki
· “-ki” aitlik ekini alan ad ve ad soylu sözcükler yalın, ilgi, yönelme durumlarında bulunabilir.
Örnekler:
· Kafandakini süz; dilindekini tart, derim.
· Resimde doğadakine benzer bir renk uyumu yakalayabilir misin?
· Bundan sonraki kuşaklar, daha çok boyutlu düşünecek.
Bu örneklerde, “-ki” ekinin eklendiği sözcükler, adın yalın, ilgi ve bulunma halindedirler.
Kapı önündeki çocuk
Aitlik grubu isim
Aitlik grubu sıfat görevindedir. “Çocuk” adını nitelemiştir.
Birleşik Fiil : Türkçede üç tip birleşik eylem vardır:
- Bir ad ögesi ile yardımcı fiilden kurulan birleşik fiiller
Bu eylemlerde ad ögesi başta, yardımcı eylem sonda bulunur.
Pişman ol à pişman oldum.
ad ögesi + yardımcı eylem = birleşik fiil
Bu tip birleşik eylemlerin kuruluşunda “et-, ol-, yap-, eyle-, bulun-, düş-,” eylemleri yardımcı eylem görevindedir.
Salondaki gergin hava birden yok oldu.
Eve varınca bana telefon et.
Anne, hatasını anlayan çocuğunu affetti.
Yerinde, zamanında, ortamında şaka yap.
Söylemese iyiydi;ama söylemiş bulundu.
İkilemeler anlamı güçlü kılar.
Geçirdiği hastalıktan sonra bünyesi zayıf düştü.
Bir kere dışarı çıkmaya karar vermiş.
- İki fiilin birleşmesinden oluşan kurallı birleşik fiiller
Bu gruba giren birleşik fiiller, iki fiilin bir bağ fiil eki yardımıyla birleşmesinden oluşur:görebilmek, yapıvermek, bakakalmak , düşeyazmak…
Mutlaka bitişik yazılması gereken bu tür eylemlerde asıl anlam ilk sözcüktedir. İkinci sözcük, ilk eyleme yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma anlamlarından birini kazandırır. Özel birleşik eylem olarak da adlandırılan bu eylemlerin dört değişik biçimi vardır:
a. Yeterlik eylemi
b. Tezlik eylemi
c. Sürerlik eylemi
d. Yaklaşma eylemi
- Yeterlik Eylemi : Yeterlik eylemi, eylem kök ve gövdelerine –ebilmek getirilerek yapılır.
Sev + ebilmek = sevebilmek
Asıl eylem yeterlik eylemi birleşik eylem
Yeterlik eylemi, eklendiği asıl eyleme, gücü yetme, olasılık, izin anlamları katar.
Dil ile düşünce arasındaki bağıntıyıkavrayabiliyorum
Aradığınız kitabı oradabulamayabilirsiniz.
Sınıfa gidebilir miyim?
Yeterlik eyleminin olumsuzu yapılırken –bil eylemi düşer, onun yerine –me olumsuzluk eki kullanılır: bulamamak, görememek…
Bazı durumlarda olumsuzluk eki –me ile –bil eylemi birlikte kullanılır. Bu tür eylemlerde gücü yetme ve olasılık anlamı birlikte kullanılır:
Sizi bir daha göremeyebilirim.
- Tezlik Fiili: Eylem kök ya da gövdelerine –ivermek getirilerek yapılır: geçivermek, yazdırıvermek, bitivermek, koşuvermek…
Tezlik eylemi eklendiği asıl eyleme tezlik, çabukluk, önemsizlik anlamı katar:
İkinci sorunun cevabını söyleyiver.
Masayı da sen temizleyiver.
Tezlik eyleminin olumsuzu yapılırken olumsuzluk eki ya asıl eyleme ya da tezlik eylemine getirilir: açıvermemek, açmayıvermek…
Tezlik eyleminin olumsuzu cümleye her zaman yaşanan durumların ansızın ortadan kalktığı anlamı verir.
Her gün tam zamanında çalan zil çalmayıverdi.
- Sürerlik Eylemi: Sürerlik eylemi, eylem kök ya da gövdelerine –egelmek, -ekalmak, -edurmak getirilerek yapılır: süregelmek, bakakalmak, gidedurmak…
Sürerlik eylemi, eklendiği asıl eylemdeki işin kesintisiz devam ettiği anlamı katar.
Sürerlik eyleminin olumsuzu yoltur.
d) Yaklaşma Eylemi: Yaklaşma eylemi, eylem kök ve gövdelerine –eyazmak getirilerek yapılır: öleyazmak, düşeyazmak…
Yaklaşma eyleminin olumsuzu yoktur.
e) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler: Bir ya da birden çok ad soylu sözcük ile bir eylemin birleşmesiyle oluşur: hasta düşmek, yol kesmek, öngörmek, varsaymak…
Birleşik eylemi oluşturan sözcüklerin ikisi de sözlük anlamını yitirmişse birleşik eylem bitişik; yalnız eylem olan sözcük sözlük anlamını yitirmişse birleşik eylem ayrı yazılır.
ÖSS için yeni başvurdum.
Çağdaş gençler olarak Atatürk devrimlerine gönül verdik.
Sayı Grubu: Sıfat tamlaması ile karşılanamayan iki ve daha fazla basamaklı sayıları ifade eden sayı isimleri topluluğuna sayı grubu denir.
Sayı grubundaki sayılar sondan başa soldan sağa doğru büyür. Aralarına ek girmez: yetmiş beş, seksen iki, altı yüz on…
Sayı grubunu sıfat tamlaması ile karıştırmamak gerekir.
Sayı grubunda birinci öge her zaman daha büyük bir niceliği gösterir.
Sıfat tamlamasında, sayı grubundan farklı olarak ikinci öge ilkinden daha büyük bir niceliği gösterir.
İki yüz yirmi, yirmi bin, otuz milyar sayılarında küçük sayı baştadır:
Sayı grubunda milyona kadar iki öge vardır.
Yedi yüz / elli : sayı grubu
Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört ögelidir.Her öge kendi içinde sayı grubu, sıfat tamlaması veya tek kelime olabilir:
Kırk altı bin / yedi yüz yetmiş
Kardeşim bin dokuz yüz yetmiş yedi doğumludur.
Yaş otuz beş, yolun yarısı eder.
Kısaltma Grupları: Sözcük grupları ve cümlelerin kısalmasıyla oluşan sözcük gruplarına kısaltma grubu denir.
Bu gruplar genellikle ad eylem, sıfat eylem ve zarf eylem gruplarında, eylemsinin ortadan kalkmasıyla meydana gelmiştir:
başı dik başı dik olarak yürüdü.
kısaltma grubu zarf fiil grubu
karnı tok karnı tok olarak yattı.
Kısaltma grubu zarf fiil grubu
Çenesi düşük çenesi düşük olanadam
Kısaltma grubu sıfat fiil grubu
Büyüklere saygı büyüklere saygı göstermek
Kısaltma grubu isim fiil grubu
Saatlerce başları eğik (olarak) oturdular.
Mehlika Sultan’a aşık (olan) yedi genç…
Onun fikrine müracaat (etmek) her zaman yaptığım işlerden biridir.
İSİM-FİİL GRUBU: Bir ad-eylem ile ona bağlı bir ya da birkaç ögeden oluşan sözcük grubuna isim-fiil grubu denir.
Okuyucu sayısının çoğalması :ad-eylem grubu
Yardımcı öge asıl öge
İsim-fiiller, eylem kök ve gövdelerine –mek/mak, -me/-ma, -(ı-)ş ekleri getirilerek yapılır: yüzmek, koruma, gülüş, bakış, dokunmak, koklama…
İsim-fiil Grubunun Özellikleri:
· Ad-eylemler ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan görevini üstlenebilir:
Soysuzlaşmanın anlaşılmazsebepleri
Tamlayan tamlanan
Okuyup yazmanın halk arasındayayılması
Tamlayan tamlanan
· Ad-eylemler, cümlede özne, nesne, tümleç ve yüklem görevinde bulunabilir:
Bugünün işini yarına bırakmakdoğru olmaz.
Özne
Bu konuyu bitirmek istiyorum.
nesne
İnsanları yürüyüşünden tanırmış.
Tümleç
En önemli sorun çevrenin kirlenmesidir.
Yüklem
· -mek, -me, -(ı)ş ekini alan sözcüklerin tümü ad eylem sayılmaz:
Bu çakmak bozulmuş.
Dolma kabaktan da yapılır.
Yağış, kent yaşamını olumsuz etkiledi.
*****************************************
